مهمترین جریانات و گرایشها در دوره آباء

گنوسی‌گری (ناستیسیزم)

"گنوسیس" واژه‌ای یونانی و به معنای معرفت حقیقی یا عرفان است و در اصطلاح الهی‌دانان مسیحیت به گروهی گفته می‌شود که در اوایل قرن دوم میلادی به ظهور رسیدند که اعتقاد به نجات از طریق معرفت داشتند. این معرفت به نظر گنوسی‌ها درک منشا روح، وضع ناگوار روح در این جهان و راه خروج از این وضع ناگوار بود. در این بین، برخی از متکلمان مسیحی برای اینکه اعتقادات خود را برای فرهنگ‌های مختلف قابل فهم کنند، آموزه‌های مسیحی را با سنت یهودی و فرهنگ یونانی و رومی پیوند دادند تا از این طریق عقاید مسیحی را برای جوامع یونانی شده مصر و روم خِردپذیر گردانند. افراطی‌ترین این متکلمان گروهی بودند که بعدها گنوسی نامیده شدند.

 البته باید یاد آور شد که گنوس در انگلیسی معادل واژه ی «know  » به معنای شناخت و معرفت قرار می گیرد جریان فکری کهنه ای است که بر آگاهی از رازهای ایزدی تأکید داشته و قدمتش به قبل از میلاد مسیح می رسد دارای عناصری عارفانه و زاهدمسلک می باشد. تفکرات گنوسی در طول تاریخ دستخوش تغییرات فراوانی شده و همچنین تأثیر زیادی بر ادیان مابعد خود گذاشته است. دین یهود و مسیحیت، بخشی از مفاهیم الهی و عرفانی خود را از گنوس اقتباس کرده است.  از طرفی مانی (216- 277 م.)  نیز بر اساس تفکرات گنوس و مسیحیت، خود را چون پیامبری دیگر بعد از بودا، زرتشت ومسیح شناساند.

مارکیونیزم

"مارکیونیزم" حاصل تلاش‌های مارکیون، یکی از کشیشان شهر رم است. وی ادعا کرد که متن مقدس عبری نسخ شده و خدای مذکور در آن نیز غیر از خدای مسیحیت بوده و بی رحم و تجاوزکار است. خدای حقیقی که خالق عالم ارواح است، بر انبیاء بنی‌اسرائیل مجهول مانده است و این عیسی بود که او را بر انسان‌ها هویدا کرد. او می‌گفت: انسان در زنجیر اسارت جسم که خدای تورات، یهوه، بر وجود او نهاده است باقی بود تا آنکه عیسی ظاهر شد و از آن پس انسان می‌باید به یاری خدای متعال که همان عیسی است، خود را از حبس تن رها سازد... او به این ادعا اکتفا نکرد و انجیل نوینی را برای پیروان پر شمارش تحریر کرد (از میان چهار انجیل او فقط انجیل لوقا را معتبر می‌دانست). 

مونتانیزم

مونتانوس حدود سال 156 میلادی در فریجیه (در ترکیه فعلی) ظهور کرد و مدعی شد که در سلسله انبیاء قرار دارد. او خود را مأمور می‌دانست که مسیحیان را به همان سادگی کلیسای اولیه باز گرداند و تحقق پیش‌گویی عید پنجاهه را اعلام نماید.  مونتانی‌ها معتقد بودند که کار جهان تمام شده و به زودی پایان آن فرا می‌رسد و با توجه به این امر، روی زهدورزی بیشتر، تاکید می‌کردند. در نتیجه از ازدواج خودداری کرده و روزه‌های طولانی می‌گرفتند و از شهادت هراسی نداشتند.

مانویت

یک اسلوب دینی فلسفی که قردی ایرانی به نام مانی (۲۱۵- ۲۷۶م) وضع کرد و مخلوطی است از مبادی زرتشتیان، بوداییان، یهود، گنوسی‌ها و مسیحیان. اصل آن بر ثنویت استوار است یعنی اعتقاد به دو عنصر خیر و شر در عالم.... 

مسیحیت یهودی

یهودیانی که مسیحی شده بودند تحت عنوان "ابیونی ها" ظاهر شدند. ایشان بر شریعت موسی تأکید می‌کردند و مسیح را به عنوان پیامبر و مسیحای خود پدیرفته بودند. ایشان به تبعیت از ابیونی‌های نخستین یعقوب را به عنوان رهبر کلیسای اورشلیم بسیار تکریم می‌کردند و از پذیرش پولس به عنوان یک رسول سرباز می‌زدند. 

مسیحیت رسمی

مسیحیت تثلیث‌گرای رسمی که عیسی را خدا می‌دانست.

تحولات الاهیاتی در زمان آباء:

دوره آباء دوره‌ای است که تقریبا شاکله اصلی و اساسی الاهیات مسیحی شکل گرفته و بنیان آن ریخته شده است. چندین مساله بسیار مهم و حیاتی در الاهیات مسیحی که در این دوره مورد بحث و بررسی واقع شده و به نقطه مطلوب رسید؛ از این قرارند:

۱- قانونی‌شدن کتاب مقدس: در این دوره بود که کتاب مقدس مسیحیان به صورت کنونی در آمده و با همین محدوده و شکل قانونی اعلام شد.

۲- مشخص‌شدن نقش سنت در ایمان مسیحی: در مقابله با گنوسی‌گری و تفسیر خودسرانه و بی‌مبنا از کتاب مقدس کلیسای اولیه مجبور شد تا به تفسیر سنتی از کتاب مقدس و ارائه ایمان مسیحی به شکل سنتی روی آورد. این سنت همان سنت به جا مانده از رسولان محسوب می‌شود که کلیسا به واسطه آن هدایت یافت و به تفسیر کتاب مقدس رهنمون شد.

۳- پیوندخوردن الاهیات مسیحی با فرهنگ سکولار: یعنی جواز استفاده از فلسفه، شعر و ادبیات کلاسیک آن دوران و تکیه زدن بر آن برای دفاع از ایمان مسیحی.

۴- تنظیم شدن اعتقادنامه‌های جهانی رسولان و نیقیه.

۵- تثبیت عقیده به دوماهیتی بودن حضرت عیسی: در دوره آباء مباحث مسیح‌شناسانه و ماهیت الوهیت به شدت رواج داشت. در این دوره بود که عقیده هم‌جوهر بودن مسیح با خدا و همچنین وجود دو ماهیت الاهی و بشری در عیسی تثبیت گردید.

۶- شکل‌گیری نهایی آموزه تثلیث

۷- آموزه کلیسا: تبیین نوع و چگونگی قداست کلیسا و نبرد الاهیاتی آگوستین با گروه دوناتیان.

۸- آموزه فیض: تبیین آموزه فیض به صورت کنونی آن توسط آگوستین و مقابله او با آیین پلاگیوسی.