کلام چیست؟

اگر با علوم اسلامی و متن های تاریخ اسلامی مواجه شده باشید حتما با اصطلاح متکلمین برخورد داشته اید، معمولا دانشجویان رشته علوم قرآن و حدیث در ترم های اول در کتاب کلیات علوم اسلامی شهید مطهری تفاوت میان علم کلام و فقه و فلسفه و ... را مطالعه می کنند. شهید مطهری درباره علم کلام می فرمایند: "یکی از علوم اسلامی علم کلام است علم کلام علمی است که درباره عقاید اسلامی یعنی آنچه از نظر اسلام باید بدان معتقد بود و ایمان داشت بحث می کند بدین نحو که آنها را توضیح می دهد و درباره آنها استدلال می کند و از آنها دفاع می نماید"

به طور کلی علوم اسلامی متضمن سه مسئله کلی احکام، اخلاق و عقاید است که قسم اول مربوط به علم فقه، قسم دوم مربوط به علم اخلاق و قسم سوم مربوط به علم کلام می باشد.

کلید واژه اصلی در تعریف شهید مطهری جمله آخر ایشان است: "و از آنها دفاع می نماید" درواقع علم کلام علمی است که به واسطه آن هر فرقه از فرق اسلامی توانایی جدل و مقابله با آیین های مقابل خود را پیدا می کند حال چه این آیین ها آیین های دیگر دین اسلام باشند چه از دیگر ادیان. اما سرآغاز شروع مباحث کلامی در اسلام مبارزه مسلمین با عقاید دیگر ادیان مانند مانوی و مسیحی و زرتشتی و یهودی و ... بوده. اگر از دروان شروع این مباحث بپرسید باید گفت پس از دوران فتوحات اسلامی در سال 14 ه ق (که سرزمین های اسلامی گسترش چشمگیری پیدا کردند و به همین دلیل ادیان و عقاید بیشماری وارد مرز های اسلامی شد) مسلمین لازم می دیدند که برای دفاع از عقاید اسلامی خود در برابر دیگر ادیان باید اقداماتی انجام دهند لذا متکلمینی را که در علوم اسلامی و عقاید دینی تبحر داشتند برای این کار انتخاب می نمودند. 

تا اینجا دوره نخست علم کلام و بحث های کلامی در قرن اول شکل گرفت یعنی مبارزه با عقاید دیگر ادیان بعبارت دیگر در این بحث ها یک طرف اسلام بود و طرف دیگر دین یا مذهبی غیر از اسلام، اما به تدریج و از قرن دوم به بعد انشعاب ها و فرقه سازی های متعدد در درون اسلام نیز آغاز شد، معتزله و اشاعره و شیعه و مرجئه و اهل حدیث و غیره و ذلک اسامی فرقه های مشهوری هستند که احتمالا نام آنها را شنیده اید، اما کار به همین جا ختم نمی شود و فرقه سازی ها در قرن 2 و 3 شدت حیرت آوی پیدا می کند و هر کدام از فرقه های کلامی فوق با رهبری یکی از سران بزرگ خود (معمولا بین قرن 3 و 4) یک انشعاب جدید را تشکیل می دهد، (مثلا معتزله به فرقه هایی مانند جاحظیه، نظامیه، ثمامیه، واصلیه، هذیلیه، معمریه، بشریه، هشامیه، مرداریه، جعفریه، اسواریه، اسکافیه و ... تقسیم می شود و همین طور فرقه های دیگر) بنابر این می توان گفت یک جنبه دیگر از مباحث کلامی دفاع از عقاید درون فرقه ای و با زبان امروزی تر دیالوگ درون دینی است.     ادامه دارد...